درد فانتوم چیست؟

درد فانتوم یا همان درد خیالی (Phantom Pain)، نوعی درد است که در عضوی از بدن احساس می‌شود، در حالی که آن عضو دیگر وجود ندارد. باید بدانید که با یک پدیده‌ی عصبی و روانی به‌نام درد فانتوم روبه‌رو هستید.

در اغلب مواقع در سه هفته ابتدایی پس از قطع عضو، درد در بیماران ایجاد می‌شود؛ اما، ممکن است یک سال پس از قطع عضو نیز درد احساس شود.

چنین دردی طی دو تا سه سال پس از قطع عضو، معمولا بدون هرگونه درمانی، برطرف می‌شود. بیمار علائمی مانند گزگز، سوزن سوزن شدن، گرم شدن عضو و دردهای متناوب را تجربه می‌کند.

اگر به دنبال پاسخ فانتوم چیست؟ یا فانتوم پین چیست؟ هستید، باید بدانید که این احساسات ناشی از فعالیت عصبی مغز است که هنوز نتوانسته تغییرات بدن را بپذیرد.

چرا این درد اتفاق می‌افتد؟

بعد از قطع عضو، مغز و نخاع هنوز اتصالات عصبی قدیمی را حفظ کرده‌اند. این سیستم هنوز سیگنال‌هایی به اندام قبلی می‌فرستد. این مسئله باعث می‌شود بیمار همچنان درد را حس کند؛ گویی که عضو هنوز سرجای خودش است.

تفاوت احساس فانتوم و درد فانتوم

• احساس فانتوم: حس وجود عضو بدون درد (مثلا حس می‌کنید هنوز انگشتت وجود دارد).
• درد فانتوم: حس وجود عضو همراه با درد، سوزش، تیر کشیدن یا فشار.

درد فانتوم چه علائمی دارد

درد فانتوم دردی است که در قسمتی که دیگر وجود ندارد یا به عبارتی قطع عضو شده است، احساس می‌شود. چنین احساسی از مغز و نخاع در بیماران نشات می‌گیرد.

از ویژگی‌های این نوع درد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در اولین هفته پس از قطع عضو شروع می‌شود، با این حال ممکن است پس از ماه‌ها یا پس از یک سال ایجاد شود.
• درد به‌صورت رفت و برگشتی است یا به‌طور مداوم احساس می‌شود.
• علائم در دورترین قسمت اندام بدن تاثیر می‌گذارد.
• درد به‌صورت شدید، گرفتگی، سوزن سوزن شدن، نبض‌دار یا به‌صورت سوزش احساس می‌شود.

علت ایجاد درد فانتوم یا درد خیالی

علت دقیق ایجاد چنین مشکلی مشخص نیست؛ اما، اینگونه به نظر می‌رسد که ناشی از مغز و نخاع باشد. برای درمان اینگونه دردها باید به متخصص درد مراجعه کنید.

در واقع طی اسکن‌های تصویربرداری (MRI) یا توموگرافی پوزیترون (PET)، بخش‌هایی از مغز که به لحاظ عصبی به اعضای قطع شده متصل بودند، هنگامی که فردی دچار درد فانتوم است، در حال فعالیت هستند.

همچنین نتایج برخی از مطالعات به این صورت بوده است، از آنجایی که ناحیه قطع شده دیگر قادر به دریافت اطلاعات حسی نیست، اطلاعات به قسمت دیگری ارجاع داده می‌شود.

به عنوان مثال اگر دست فردی قطع شده باشد، اطلاعات حسی به گونه منتقل می‌شود، به همین جهت زمانی که گونه لمس می‌شود، بیمار احساس می‌کند که دست قطع شده او لمس می‌شود.

چه عواملی درد فانتوم را تشدید می‌کنند؟

• استرس و تنش‌های روانی
• خستگی جسمی یا ذهنی
• تغییرات دمایی یا آب‌ و هوایی
• لمس ناحیه باقی‌مانده
• خاطرات یا تصاویر ذهنی از حادثه

عوامل خطرساز در ایجاد درد خیالی

همه افرادی که قطع عضو می‌شوند، دچار درد فانتوم نخواهد شد. برخی از عواملی که در ایجاد این نوع درد نقش دارد به شرح زیر است:

احساس درد قبل از قطع عضو

برخی از محققین معتقدند، افرادی که قبل از قطع عضو دچار درد در آن اندام بوده‌اند، احتمالا پس از قطع عضو نیز درد احساس خواهند کرد. 

چنین مشکلی می‌تواند به این دلیل باشد که مغز حافظه درد را نگه می‌دارد و حتی پس از قطع عضو سیگنال‌های درد ارسال می‌شود.

احساس درد در قسمتی از اندام باقی مانده

افرادی که در قسمت باقی مانده عضو قطع شده خود درد مداوم دارند معمولا درد فانتوم را نیز احساس می‌کنند. 

درد باقی مانده می‌تواند به دلیل رشد غیر طبیعی در انتهای عصب آسیب‌دیده باشد که اغلب منجر به فعالیت عصبی دردناک خواهد شد.

آیا می‌توان از درد فانتوم جلوگیری کرد

از آنجایی که این نوع درد در افرادی که قبل از قطع عضو دچار درد در آن ناحیه از اندام خود بوده‌اند، بیشتر است، برخی از پزشکان متخصص بیهوشی و فوق تخصص درد بی حسی منطقه ای به روش نخاعی یا اپیدورال در روز منتهی به قطع عضو پیشنهاد می‌کنند.

پس از جراحی، خطر ایجاد هر گونه درد احتمالی به شدت کاهش پیدا می‌کند که این راهکار درمانی به عنوان روشی برای جلوگیری از درد خیالی است.

درد فانتوم چگونه تشخیص داده می‌شود

هیچ آزمایش مشخصی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد؛ اما، پزشکان بر اساس شرایط بیمار و علائمی که دارد، این نوع درد را تشخیص خواهند داد. ذکر دقیق علائم بیمار می‌تواند به تشخیص پزشک کمک کند.

درد خیالی چگونه درمان می‌شود

زمانی که بیماران برای کنترل درد خود به متخصص درد مراجعه می‌کنند، ابتدا درمان‌های کم هزینه و غیر تهاجمی را برای بیماران در نظر می‌گیرد. 

در واقع اولین خط درمانی تجویز داروی ضد تشنج، داروی مخدر یا داروی ضد افسردگی است. در صورتی که این دسته از درمان‌ها اثربخش نبود، مرحله بعدی بلوک‌های منطقه‌ای انجام می‌شود.

این نکته را در نظر داشته باشید که انجام فیزیوتراپی در این افراد منجر به تشدید علائم آنها می‌شود. به‌طور کلی راهکارهای درمانی که برای بیماران در نظر گرفته می‌شود به شرح زیر است:

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی یا مسکن
• داروهای ضد افسردگی
• داروهای ضد تشنج
• مسدودکننده‌های بتا
• شل کننده عضلانی
• تزریق دارو

برخی از درمان‌هایی که تکانه‌های الکتریکی به عصب، مغز یا نخاع می‌فرستند، ممکن است به کاهش درد کمک کنند. این دسته از درمان‌ها شامل موارد زیر است:

• تحریک عصب
• تحریک نخاع
• تحریک الکتریک عصب زیر پوستی (TENS)

از دیگر درمان‌های مکمل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که به تسکین درد فانتوم کمک می‌کند:

• طب سوزنی
• بیوفیدبک
• ماساژ
• مدیتیشن

درد فانتوم در روانشناسی

جنبه روان‌شناختی این درد بسیار مهم است. گاهی مغز به‌دلیل عدم تطبیق با واقعیت جسمی جدید، دچار نوعی مقاومت روانی می‌شود. درمان‌های روان‌درمانی مثل CBT می‌توانند به کاهش استرس، بهبود کیفیت خواب و کاهش شدت درد کمک زیادی کنند.

جمع‌ بندی: چرا دانستن درد فانتوم مهم است؟

اگر هنوز نمی‌دانید درد فانتوم چیه یا درد عضو قطع‌ شده چرا انقدر واقعی به‌نظر می‌رسه؟، باید بدانید که این دردها هم واقعی و هم قابل مدیریت است. اطلاع‌رسانی درست، درمان مناسب و حمایت روانی، می‌توانند زندگی فرد را به شکل قابل‌ توجهی بهبود دهند.